Por José Guadalupe Díaz Gómez (†)
II’PX- Tu’uk’ääw ja matsyoopajt ku ja jää’y myatsyëy ee’pxjaty. Ee’pxppë wënmää’ny yë’pë jate’nxë tijy ijty ja majää’tyëjk tmatsyowtë yë xëë-po’.
-YUKP- ja amääy et, ja yukjoojt. Ku majtsk n’akonmujkënt yë ääw, ja’ yëktejp jate’n ja mëj kojpkjoojt mää jam ee’px ja amääy kyojpk.
YË II’PYXYUKPËT. Pën ja jujkyäjtën yyajkypy kyejxypy. Jää’wëpëk, matoopëk. Ku ’yatsyëk tawënjää’wëp ’yatsyëk tawëntsë’ëkë ja pëktä’äky, yë’ëkëte’n atsyëk mëkäjpxp atsyëk mëxekp. Yëkwëntsë’këp, nayëte’n yëkmë’ëy yëkpëktä’äky ja kyaaky ja tyojkx, patsëk ijty ja majää’tyëjk kuwäänë twënuktë twë’aa’kxtë ja kyaakyu’nk jëts ja nääjx nayëte’n kyay. Ku ja jää’y tu’uk ja mëj jotmay tmëët’aty jamtsëte’n tanënijkyxy tanëjä’äty, mää jam ’yats nakyukajpxyë ’yats nakyujuyë. Jam ja wëntsë’kii’ny ’yats yëk’ejxä’äk ’yats yëkpëktä’äky, ’yats yëktawëntsë’ëkë ja et ja nääjx, mëti’jëte’n wyëntanaapy yë II’pyxyukpët. Maxänkojpk yë’.
AYUUJK. Jate’n tukki’iyë yëkxëmë’ëy ja jujky’äjtën, ja ääw-ayuujk, ja wënmää’ny, ja et ja nääjx, ku ja ayuujkjää’yäjtën. Nayëte’n jatu’uk ja më’ayuujkjää’y määjaty jatu’uk ja käjp tkäjpxtë: Ayuuk jëts Ayöök.
Yë A-yuujk: majtsk ääw yë nyawya’kyxyë, jam ja a-, ääw yë ’yääw yë ’yäätsjëëjp, jëtsyë –yuujk ja yukjoojt. Ja ayuujk mëti’ yää mää ja yujkjoojt.
Nayëte’n muu mää nëkykyëjxp yëk’ijxy mëti’ amëxän të yëkjä’äy, jate’n jap kyaxi’iky: Zempoaltepetl ëkë Cempoaltepec Nahuatl äaw yë’. Nayë II’pyxyukpët jate’n yëkxëtejp, mää ee’px ja tun ja kojpk. Jate’n ja wënmää’ny: pë jamëkëte’n ee’px ja mëjkojpk, ëk jam ee ́px ja tuntääjk tum jamtsën yäwë tmëëtë ja nyëkajpyxy nyëmatyä’äky.
Yë II’pyxyukpët wënmää’ny tëk mëk ’yatsyëk apexy, mëkëk ijty yëknëpaayë’ëy. Yu’utsy wyënmää’ny tëë ’yats ity, yëkkuyu’tspëk yëkku’ëë’mpëk. Ka’ëk nuko yëktuny yëkkajpyxy. Nayjaayëk ja mëkukäjp kë’m nëtsyëky kyanay’ëyjääwëyëtë.
Nayë tsapjää’y, tsapjëën tsaptëjkwënmää’nytsëk
mëët yë II’pyxyukpët ka’ jeky tëë tyuu’pääty, pë mëjkxëk yëk’apexy ëk wenk ja xyëëw tpiky, ja mëkku’ tunkëk yë’ nyëwënmää’ny, jate’n nyë’ääw nyë’ayuujk pën ka’ myëjpëktäktëp, jyanytsypyëktäktëp. Jatents tutä’äky jatëkoojk nämnëm nyëë’piky tyuu’piky ku ja unä’äktëjk tjääkyukkëtë ja ayuujkjää’yäjtën.
Ku jate’n tsyeptä’äky yë jujkyäjtën yë nyëwënmää’ny, jaayëp ojts myä’äty, jyë’ëpy, ku jatu’uk ja jää’wën, ja mëpëjkën, ja jujkyäjtën ja nyë’ääw nyë’ayuujk ojts tsepkëjxp, nanky’ookë,
natyapayë’ëyëkyëjxp; ku ja tu’ukpë jää’y yëkkajpyxy yëkmatyä’äky, ja teety’äjtënwënmää’ny, ja tsaptëjkwënmää’ny.
Jate’ntsën ja wënmää’ny ja ääw ayuujk tëkatsy ojts
ja majää’ytyëjk yëkta’akuwänëtë, wëne’n yää ja käjp ojts jyaaknëtso’oktë ku ojts ja mëj tsep nyaxy yää mää ëxyäm yëktijy nëwiiny, jam nyëjxkojnë makoxkmakë’pyxy ja maktujt jumëjt, ojts ja pä’äm, ojts o’ojkën tpäätë mëj kajaa.
Tu’uk ja wënmää’ny tu’uk ja ayuujk, ja kojpkwënmää’ny, mää tsyoo’nji’iky tsyoo’ntä’äky yë nääjx wënmää’ny, yää, mää
ja nääjxwii’nyjää’yäjtën yëkpääty yëk’ijxy. Yë jää’y ka’ natyu’uk jyujkypyë’aty, jaa’äjtp ja ääy ja ujts, ja nääjx, ja tun, ja kojpk, ja xëëw ja po’. Yë tsënää’yën tanää’yën jë nyëwënmää’ny, nyë’ääw nyë’ayuujk, jam yë’ mää ja ääts ja kojpk. Mëk jam nyakyuwiinyë mää ja II’pyxyukpët wenmää’ny mëti’ ëy’äjtën, tsuj’äjtën, jujky’äjtën wënmää’ny.
Yë et yë nääjx, yë’ amuum. Tëts ja majää’tyëjk yëkxon tpama’yawëtettë, të tpamaykyëtä’äktë mää tsyoo’nji’iky tsyoo’ntä’äky, yë jujkyäjtën. Yë nääjx yëktattaa’mp yëktayajtsp, yë’ ja jujky’äjtën, ja tsënää’yën ja tanää’yën xmëë’yëmp xkajxëntëp. Japyääty japyëë’kxëk atëm, yä näxwiiny näxkijyxy, mëj janytsy yë II’pyxyukpët wënmää’ny.
Ëxyäm päät, jam ja majää’ytyëjk tmëët’ättë ja nyë’ääw nyë’ayuujk, jam may ja ayuujk käjp mää yëktuny yëkkajpyxy jëts ka’ yëkjäätyëkëy, yëkkäjpxp yëkmatyäkp, yëktsënaapy yëktanaapy, kojpk yë’, ääts yë’, jate’n myiny jate’n kyëputy, yëkpääty yää naxwiiny ja Ayuujkjää’yäjtën.
Tomado del Libro Ii’pyxyukpët Ayuujk, publicado por el Centro de Estudios Ayuuk–Universidad Indígena Intercultural Ayuuk (CEA-UIIA), en el año 2008.
